تضمین از آرایه‌های ادبی و به معنی آوردن آیه، حدیث، یا سخن مشهور در بین سخن است. همچنین، اگر شاعر تمامی مصراع یا بیتی را از شاعری دیگر در سخن خود بیاورد، تضمین خوانده می‌شود. اگر شاعر یا نویسنده‌ای مثلی را که پیش از وی رواج داشته، در میان نوشته یا سروده خود بیاورد نیز تضمین خوانده می‌شود.
آرایه تضمین با ایجاد تنوع، به آرایش سخن کمک می‌کند. همچنین، تضمین پدیدآورنده ایجاز در سخن است و آگاهی شاعر را از قلمروهای گوناگون کلام نشان می‌دهد. در زمانی که شاعر، سخن یا شعر معروفی را تضمین کند، معمولاً نام سراینده یا گوینده نوشته نمی‌شود. اما اگر شعر یا سخن مشهور نباشد، عموماً نام سراینده یا نویسنده سخن نیز ذکر می‌گردد. تضمین هنری یا تضمین طبیعی در نهایت ایجاز انجام می‌پذیرد.
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت شیوه «جنات تجری تحتها الانهار» داشت
در بیت بالا، حافظ بخشی از آیه هشتم سوره بینه را در کلام خویش عیناً به کار برده‌است، که در این‌جا تضمین هنری به‌شمار می‌آید.
چه خوش گفت فردوسی پاک زاد که رحمت بر آن تربت پاک باد
«میازار موری که دانه کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است»
تضمین هاتف از غزل عراقی:
مه من نقاب بگشا، ز جمال کبریایی که بتان فروگذارند، اساس خودنمایی
«ز دو دیده خون فشانم، ز غمت شب جدایی چه کنم؟ جز این نباشد، گل باغ آشنایی»
این بیت از دیوان حافظ است که در آن خواجه از اشعار سعدی تضمین کرده‌است:
حافظ از جور تو حاشا که بگرداند روی «من از آن روز که در بند توام آزادم»
تفاوت تلمیح با تضمین در این است که در تلمیح به صورت واضح آن آیه یا حدیث گفته نمی شود و فقط ذکر یک نام صورت می پذیرد اما در تضمین بایستی حتما آن آیه یا حدیث یا … به صورت کامل و یا بخشی از آن آورده شود.
برای آموزش کامل آرایه های ادبی به صفحه دوره آرایه های ادبی مراجعه کنید:
ورود به صفحه دوره آرایه های ادبی
مسائل:
کدام گزینه دارای آرایه «تضمین» است؟
چو من مدیح تو گویم نیایدم حاجت/ که در مدیح تو مدح دگر کنم تضمین
ورد صاحب‌نظران فاتحهٔ روی تو باد/ قل هو الله احد حرز دو ابروی تو باد
ور بود در فقر جان یک ذره چیز/ حال کاد الفقر باشد کفر نیز
سماع قول الست از خودم چنان بربود/ که باز می‌نشناسم الست را ز بلی
پاسخ: جواب گزینه 2 است.
شاعر آیه «قول هو الله احد» را به طور کامل در شعر خود تضمین کرده است.
آرایه‌های درج شده در مقابل چند بیت از ابیات زیر درست است؟
الف) حضور خلوت انس است و دوستان جمع‌اند و اِن یکاد بخوانید و در فراز کنید (تضمین، کنایه)
ب) به خاک بر، مرو ای آدمی به نخوت و ناز که زیر پای تو همچون تو آدمی‌زاد است (تلمیح، مجاز)
پ) به مهلتی که سپهرت دهد ز راه مرو تو را که گفت که این زال ترک دستان گفت؟ (استعاره، جناس تام)
ت) گرچه سنگیم پی مهر تو چون موم شویم گرچه شمعیم پی نور تو پروانه شویم (موازنه، مراعات‌نظیر)
ث) دست خواهش چون صدف مگشای پیش خاکیان هر چه می‌خواهد دلت از عالم بالا طلب (تشخیص، واج‌آرایی)
ج) دوش سیلاب غمم تا به سر زانو بود امشب ای خواجه! چه تدبیر؟! که بگذشت ز دوش (جناس تام، تشبیه)
سه
دو
چهار
یک
پاسخ: گزینه 3 درست است.
بیت «ب» تلمیح: اشاره به آیه (لا تَمشِ فی الأرضِ مَرَحاً): «و بر روی زمین با غرور و تکبّر راه مرو»/ مجاز: «خاک» مجاز از «زمین»/ بیت «پ» استعاره: 1- نسبت دادن عمل «مهلت دادن» به سپهر، استعاره با ذکر مشبّه و «تشخیص» است. 2- «زال» استعاره از «سپهر»/ جناس تام: که (اوّل و سوم): حرف ربط که (دوم): چه کسی (ضمیر پرسشی)/ بیت «ث» تشخیص: نسبت دادن «دست خواهش گشودن» به «صدف» استعاره با ذکر مشبّه و «تشخیص» است./ واج‌آرایی: تکرار صامت‌های «ش» (3 بار) و «ل» (4 بار)/ بیت «ج» جناس تام: دوش (اوّل): دیشب؛ دوش (دوم): کتف، شانه/ تشبیه: سیلابِ غم (مشبّه: غم/ مشبّه‌به: سیلاب)
در کدام بیت هر دو آرایه «تضمین» و «جناس» مشهود است؟
کل یوم هو فی شان ز چه کردند بیان / یعنی اوصاف کمال تو ندارد پایان
صائب این آن غزل حافط شیرین سخن است / مطرب عشق عجب ساز و نوایی دارد
ای باغ کردی صبرها، در دی سیدت ابرها / الصبر مفتاح الفرج، ای صابران راستین
دل روشن که در چاه ریاضت افکنی، بینی / به تخت مصر عزّت عاقبت چون ماه کنعانش
پاسخ: گزینه 3 درست است.
تضمین: شاعر حدیث «الصبر مفتاح الفرج» را تضمین کرده است.
جناس: صبر و ابر- صبر و صابر
ترتیب ابیات زیر بر اساس داشتن آرایه‌های «تضمین ـ مراعات نظیر ـ تلمیح ـ تشبیه و مجاز» به کدام شکل است؟
الف) لب تو خضر و دهان تو آب حیوان است / قد تو سرو و میان موی و بر به هیئت عاج
ب) تا خدای کعبه بنوازد تو را / شرح انّی جاعلُ سازد تو را
پ) به هر سو که قارن برافکند اسپ / همی تافت آهن چو آذرگشسب
ت) هدهد ایشان پی تقدیس را / می‌گشاید راه صد بلقیس را
ث) دهان شهد تو داده رواج آب خضر / لب چو قند تو برد از نبات مصر رواج
پ ـ الف ـ ب ـ ت ـ ث
ب ـ پ ـ ث ـ ت ـ الف
پ ـ الف ـ ت ـ ب ـ ث
ب ـ ث ـ ت ـ الف ـ پ
پاسخ: گزینه 4 درست است.
بیت ب) تضمین «انی جاعل» بخشی از یکی از آیات سورهٔ بقره است.
بیت ث) مراعات نظیر: شهد – قند – نبات
بیت ت) تلمیح: داستان هدهد و بلقیس
بیت الف) تشبیه: لب تو (مانند) خضر و دهان تو (مانند) آب حیوان است.
بیت پ) مجاز: «آهن» مجاز از شمشیر است.
از میان ابیات زیر در چند بیت آرایۀ تضمین دیده می‌شود؟
الف) به بانگ چنگ چو حافظ همیشه گوید «نور» / که من نسیم حیات از پیاله می‌جویم
ب) جز آن نگویم شاها که رودکی گوید / خدای چشم بد از ملک تو بگرداناد
پ) می‌برد مصرع حافظ دلم از دست «حزین» / تکیه بر عهد گل و باد صبا نتوان کرد
ت) روح حافظ بود از کلک تو خشنود «حزین» / از تو این تازه غزل ورد زبان ما را بس
ث) کمال حافظ شیراز را ز «صائب» پرس / که قدر گوهر شهوار جوهری داند
1
2
3
4
پاسخ: گزینه 3 درست است.
الف) مصراع دوم تضمین از حافظ است.
ب) مصراع دوم تضمین از رودکی است.
پ) مصراع دوم تضمین از حافظ است.
در کدام گزینه‌ها آرایۀ تضمین دیده نمی‌شود؟
الف) حرفی است این که خضر به آب بقا رسید / زین چرخ دل سیه، دم آبی ندید کس
ب) یار بی پرده از در و دیوار / در تجلی است یا اولوالابصار
ج) عاکفان کعبۀ جلالش به تقصیر عبادت معترف که: ما عبدناک حقِّ عبادتِک.
د) بسم الله الرحمن الرحیم / هست کلید در گنج حکیم
الف و ب
ب و ج
ج و د
د و الف
پاسخ: گزینه 1 درست است.
در بیت زیر چه آرایه‌هایی به کار رفته است؟
ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد *** چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد
مراعات نظیر _ تلمیح
مراعات نظیر _ تضمین
مراعات نظیر _ تشخیص
تشخیص _ تلمیح
پاسخ: گزینه 3 درست است.
برای آموزش کامل آرایه های ادبی به صفحه دوره آرایه های ادبی مراجعه کنید: