تلمیح که در لغت به معنی با گوشه چشم نگریستن است، از جمله صنایع معنوی بدیع است که در آن نویسنده یا گوینده در ضمن نوشتار یا گفتار خودش به آیه، حدیث، داستان، یا مثل قرآنی یا [معروفی] اشاره داشته باشد. به عنوان نمونه می‌توان موارد زیر را بیان کرد:
شاه ترکان سخن مدعیان می شنود شرمی از مظلمه خون سیاوش باد
که اشاره‌اش به داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی است.
بوی پیراهن گم گشته خود می شنوم گر بگویم همه گویند ضلالی است قدیم
اشاره دارد به داستان یوسف در قرآن.
پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت من چرا ملک جهان را به جویی نفروشم؟
اشاره دارد به داستان اخراج آدم و حوا از بهشت در قرآن.
الا ای یوسف مصری که کردت سلطنت مغرور پدر را بازپرس آخر کجا شد مهر فرزندی؟
اشاره دارد به داستان یوسف در قرآن.
گفتم ای بخت بخفتیدی و خورشید دمید گفت با این همه از سابقه نومید مشو
.
«سابقه» به معنی سبقت‌گیرنده یا پیشی‌گیرنده است و با توجه به آیه قرآنی «أن الله سبقت رحمته غضبه» (براستی رحمت خداوند بر غضبش پیشی گرفته‌است) اشاره به رحمت خداوند دارد. البته معنی دیگر سابقه گذشته انسان است. شعر را می‌تواند با هر دو معنی تفسیر کرد که نشان از صنعت ایهام در این شعر دارد.
مسائل:
در کدام بیت، «تلمیح» به کار نرفته است؟
ز سر تا نگذری، بر لب میاور گفت‌وگوی حق که منصور این سخن را بر فراز دار می‌گوید
نعمت شود زیاده به قدر زبان شکر نخلی است این، که ریشهٔ آن در دهان توست
تسبیح گوی او نه بنی‌آدم‌اند و بس هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد
صورت من همه او شد، صفت من همه او لاجرم کس من و ما نشود اندر سخنم
پاسخ: جواب گزینه 4 است.
بررسی سایر گزینه‌ها:
1) تلمیح به ماجرای حسین بن منصور حلاج که به دلیل تفکرات عرفانی و نیز سخن معروف خود یعنی «أناالحق»، به توطئه مخالفان و کژاندیشان به دار آویخته شد.
2) تلمیح به آیهٔ «لَئن شَکَرتُم لأزیدَنَّکُم …..»: «اگر خدا را شکر و سپاس گویید، بر تعمت شما می‌افزایم ….».
3) تلمیح به آیهٔ «یُسبحُ لله ما فی السموات و الأرض …»: «هر آن‌چه در آسمان‌ها و زمین است به تسبیح و ستایش خداوند مشغول است …..»
آرایه‌های ذکر شده در همه گزینه‌ها تماماً در بیت زیر به کار رفته است به‌جز ……… .
«ای هدهد صبا! به سبا می‌فرستمت بنگر که از کجا به کجا می‌فرستمت»
مراعات‌نظیر، واج‌آرایی، استعاره، جناس ناقص
تلمیح، تشبیه، جناس ناقص، مراعات‌نظیر
تشبیه، مجاز به علاقهٔ مشابهت، تلمیح، تکرار
تکرار، تضمین، مراعات‌نظیر، استعاره
پاسخ: گزینه 4 درست است.
تکرار: می‌فرستمت، کجا، به/ تضمین: ـ/ مراعات‌نظیر (تناسب): «هدهد، سبا»/ استعاره (مجاز به علاقهٔ مشابهت): «سبا» استعاره از «سرزمین معشوق»
بررسی سایر آرایه‌های بیت:
واج‌آرایی: تکرار صامت‌های «ب» (5 بار) و «ت» (4 بار)/ جناس ناقص اختلافی: صبار، سبا/ تلمیح: اشاره به «ماجرای حضرت سلیمان (ع) با ملکهٔ شهر سبا و این‌که پیک و قاصد میان آنان پرنده‌ای به نام هدد بود.»/ تشبیه (تشبیه بلیغ اضافی): هددِ صبا (مشبّه: صبا/ مشبّه‌به: هدهد)
ترتیب ابیات زیر بر اساس دارا بودن آرایه‌های «مراعات نظیر، تلمیح، تضمین و تشبیه» کدام است؟
الف) درآ در وادی ایمن زمانی / شنو انی انا الله بی‌گمانی
ب) تنم طور تجلی سینه‌ام سینای قدوسی / دل پاکم درخت طور و من موسی عمرانش
پ) مکش منت ز خضر و آب حیوان / که نامی باقی از حیوان نباشد
ت) ز بس که بی هُشم از وی چو چشم پاک کنم / به‌سوی چشم برم دست و سوی گوش رود
ت – ب – الف – پ
پ – ت – ب – الف
ت – پ – الف – ب
پ – الف – ب – ت
پاسخ: گزینه 3 درست است.
بیت «ت»: مراعات نظیر بین واژه‌های «چشم و دست و گوش»
بیت «پ»: تلمیح به داستان خضر و آب حیات
بیت «الف»: تضمین: وجود بخشی از یکی از آیات قرآن (انی انا الله)
بیت «ب»: تشبیه: تن من [مانند] طور، سینه‌ام [مانند] سینا، دل پاکم [مانند] درخت طور، من [مانند] موسی عمران
در کدام بیت، همه آرایه‌های «تشبیه، استعاره، مراعات‌نظیر، کنایه، موازنه، تلمیح» به کار رفته است؟
اگر چو مرغ بنالم تو همچو سرو ببالی و گر چو ابر بگریم، تو همچو غنچه بخندی
مجنون رخ لیلی چون قیس بنی عامر فرهاد لب شیرین چون خسرو پرویزم
این لطایف کز لب لعل تو من گفتم که گفت؟ وین تطاول کز سر زلف تو من دیدم که دید؟
چشمی دارم چو لعل شیرین همه آب بختی دارم چو چشم خسرو همه خواب
پاسخ: گزینه 4 درست است.
تشبیه: 1- چشم من چو لعل شیرین، همه آب است (پر از اشک است). 2- بخت من چو چشم خسرو خواب است./ استعاره: «لعل» استعاره از «لب» شیرین/ مراعات‌نظیر: «شیرین، خسرو»/ کنایه: 1- «پرآب بودن چشم» کنایه از «اشکبار بودن چشم» 2- «خواب بودن بخت» کنایه از «بدبخت و بیچاره بودن»/ موازنه: کلمات دو مصراع، دوبه‌دو با هم سجع متوازن و متوازی دارد/ تلمیح: اشاره به «ماجرای عاشقانه خسرو و شیرین»
در کدام گزینه آرایه ی تلمیح به کار نرفته است؟
یوسف آخر زمان آید به دوران غم مخور
بر کمانش تیر آرش را نمی دیدند
چون سگ اصحاب کهف آن خرس زار
غم دل به دوست گفتن چه خوش است شهریارا
پاسخ: گزینه 4 درست است.
اگر ابیات زیر را به ترتیب داشتن یکی از آرایه‌های «استعاره، جناس، تلمیح، کنایه، تضمین، مجاز» از بالا به پایین تنظیم کنیم، کدام گزینه درست است؟
الف) شب وصل است و طی شد نامهٔ هجر سلام فیه حتّی مطلع الفجر
ب) آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است با دوستان مروّت با دشمن مدارا
پ) چون مرا سوی اجل عشق و هواست نهی لا تلقوا بایدیکم مراست
ت) چنان به فکر تو در خویشتن فرو رفتیم که خشک شد چو سبو دست زیر سر، ما را
ث) چون برق و باد دولت دنیا سبکرو است در دست دیو یک دو سه روزی نگین بود
ج) آسمان سست‌پی مرد شکوه عشق نیست رخش می‌باید که رستم را به میدان آورد
ث، ت، ج، پ، الف، ب
ج، الف، ب، ث، پ، ت
ت، ج، ب، پ، الف، ث
ج، ت، ب، الف، پ، ث
پاسخ: گزینه 4 درست است.
بیت «الف»، کنایه: «طی شدن (در نور دیده شدن) نامهٔ هجر» کنایه از «به پایان رسیدن فراق و دوری»/ بیت «ب»، تلمیح: اشاره به آیهٔ (اِذهَبا الی فرعون …..): به نزد فرعون بروید! به راستی که او سرکشی و نافرمانی کرده و با او به نرمی سخن بگویید./ بیت «پ»، تضمین: تضمین بخشی از آیهٔ قرآن در مصراع دوم/ بیت «ت»، جناس ناقص: «تو، چو»، «در، سر»/ بیت «ث»، مجاز: «نگین» مجاز از «انگشتری»/ بیت «ج»، استعاره: «سست پی بودن آسمان» استعاره با ذکر مشبّه است.
در همه ابیات به‌جز بیت ….. آرایه تلمیح مشهود است.
چرا چو آب از لبم نبخشی جان / مگر دهان تو از چشمهٔ حیات کم است.
دریاست دهر، کشتی خویش استوار دار / دریا تهی ز فتنهٔ طوفان نمی‌شود
کی به فردوس دهد چهرهٔ گندم‌گون را / هر که در سلسهٔ نسبت آدم باشد
نداشت طاقت این بار آسمان و زمین / ظلوم ماست که شد عامل امانت عشق
پاسخ: گزینه 2 درست است.
برای تهیه دوره آرایه های ادبی به صورت کامل به این لینک مراجعه کنید: